ليۋ چۇنتاۋ 刘春涛
تارباعاتايعا العاش كەلگەندە توتەنشە تاڭىرقادىم. ادامى،كوشەسى، قالاسى،اۋەلى،جول جاعالاۋىنا وتىرعىزعان جاسىل جامىلعىلارىنا دەيىن وزگەشە كورىندى. مىناۋ وڭىرگە تاڭداي قاعا تامسانىپ، وتانىمىز تەرريتورياسىنىڭ كەڭ بايتاق ەكەنىنە شىنىمەن كوزىم جەتتى.
كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بىرنەشە اي زۋلاپ وتە شىقتى. ءبىر جارىم جىل تۇراقتايتىن قالاعا نازار سالا باستادىم. قولىمدا اتتاناردا دوسىم ۇسىنعان «قالا حيكايالارى» اتتى كىتاپ بار ەدى. اياعىم جەتكەن جەردەگى ايتا قالسىن وقيعالاردان ەستەلىك قالدىرۋعا بەكىدىم.
لى جيا ءار ادامنىڭ مىنەزىندە ءار ءتۇرلى رەڭ بولادى دەگەن. قالا تۋرالى وسىنى ايتۋعا بولادى. شاۋەشەك ءدال سونداي قالا. وندا اڭگىمەنى شەكاراداعى شاعىن قالادان باستايىق.
تىنىش ورتانى كوك تۇسپەن سالىستىرۋعا بولادى.
ۇشاق بولمەسىنەن تۇسكەندە شاۋەشەك قالاسىنىڭ اسپانى كوكپەڭبەك ەكەنىن بايقادىم.
توڭىرەككە كوز جىبەرسەم، كوكجيەك كەرەمەت كورىنىسكە بولەنىپتى. اسپاننىڭ كوكجيەكپەن شەكتەسكەن تۇسى بىرتە-بىرتە بوزعىلتتانىپ،تاۋدىڭ تەرىسكەيىنە دەيىن كەڭىستىكتى كوكشىل بوياۋ بۇركەمەلەگەن. بەينە قولمەن سىزعان سۋرەتتەن اۋمايدى. اسپاندا تەڭگەدەي بۇلت جوق. تۇپ-تۇنىق اسپانعا ءتانتى بولاسىڭ. جولعا شىعاردان بۇرىن شينجياڭداعى سايىن ساحارا تۋرالى قيال تەڭىزىنە شومىلسام دا وسىنداي تۇنىق،مۇلگىگەن اسپاندى كورەتىنىمدى مۇلدە ويلاماپپىن.
قالانىڭ تىنىشتىعى كوكشىل اسپانمەن ەرەكشە ۇيلەسىم تاپقان. ساۋساقپەن سانارلىق كوشەسى بار شاعىن قالانىڭ تۇرعىندارى ارلى-بەرلى ءوتىپ جاتىر. ولار سابىرلى قالىپتا،سىپايى تىلدەسەدى. ايعاي-شۋ جوق. بۇل ارادا 29 ۇلت جاسايدى. از ساندى ۇلت جالپى حالىق سانىنىڭ %36 ىن ۇستايدى. «ءار ۇلت حالقى اناردىڭ دانىندەي ۇيىسۋى كەرەك» دەيتىن ۇگىت ۇرانىن كەز كەلگەن جەردەن كورۋگە بولادى. ءىس جۇزىندە ءار ۇلت حالقى اسا بەرەكەلى،ىنتىماقتى. سەلت ەتىپ، سەكەم الاتىن ەشتەڭە جوق.
قازاق شوفەردىڭ اۋزىنان ءبىر اڭگىمە ەستىدىم. جاس جىگىت شاۋەشەك قالاسىنا كەلىپ اۋىر ناۋقاسقا شالدىعىپ جولدا جىعىلادى. قويىن قايىرىپ ۇيىنە قايتقان حانزۋ قاريا ناۋقاس جىگىتتى بايقايدى. قىستاققا اكەلىپ، جاڭا قازان ساتىپ الىپ جىگىتكە قويدىڭ ءسۇتىن پىسىرىپ ىشكىزەدى. جىگىت ناۋقاسىنان ايىققان سوڭ اۋىلىنا قايتۋعا اسىعىپ،راقىمەتىن ايتىپ جولىنا تۇسەدى. ءبىرقانشا جىلدان سوڭ جىگىتتىڭ شارۋاشىلىعى شالقي تۇسەدى. سونىمەن باياعىداعى قىستاققا كەلىپ اقساقالدى ىزدەيدى. وكىنىشكە وراي قارت الدەقاشان كوز جۇمعان ەكەن. جىگىت اكەلگەن اقشاسىن قارتتىڭ ۇرپاقتارىنا قالدىرادى. قارتتىڭ ءوزىن قۇتقارعانىن بايانداي كەلە: «اقساقال ءومىرىمدى امان الىپ قالماستان، ونىڭ جاڭا ىدىس ساتىپ اكەلۋى تۇتاس ۇلتىمىزدى قۇرمەتتەگەنى» دەيدى.
بۇل ارادا كەيبىر ۇلت اراق ىشەدى. كەيبىر ۇلت اراق ىشۋگە تيىم سالادى. كەيبىر وتباسى ورتاق تىلدە سويلەيدى. كەيبىر وتباسىلارى حانزۋ ءارپىن دۇرىس تانىمايدى. دەسەدە، اڭگىمەدەگى جاس جىگىتتىڭ ايتقانىنداي ءبىر-ءبىرىن قۇرمەتتەپ، ءبىر-ءبىرىن قادىرلەيدى. قادىم زاماننان بەرى تارباعاتايلىقتار ءبىر-بىرىنە باۋىرمال بولىپ، بىرگە ءومىر كەشىرىپ، تاتۋ-ءتاتتى ءوتىپ كەلەدى. سوندىقتان كوكشىل اسپان اياسىنداعى شاعىن قالا تۇنىق ءارى تىنىش قالپىن بۇزعان ەمەس.
ادامنىڭ ادال نيەتى قىزىل تۇسكە ۇقسايدى.
ءار كۇنى تاڭەرتەڭ ارناۋلى مينبۋس كولىگى شىنجياڭعا باعىتتامالى كومەككە كەلگەن كادرلار تۇراتىن عيماراتقا كەلىپ ءبىزدى مەكەمەمىزگە جەتكىزەدى. تۇستە اكەلىپ تاستايدى. تۇستەن كەيىن جۇمىس ورنىنا،كەشتە جاتاعىمىزعا جەتكىزىپ قويادى. مينبۋس كولىگى تارباعاتاي جولىندا كۇندەلىكتى قاتىنايدى. مەنىڭ سەرىكتەرىم اينالاعا تاڭدانا قارايدى. كوشەنىڭ ەكى جاعالاۋى قىزىل قورعان، قىزىل كەرپىش، قىزىل شاتىرشا، قىزىل مۇنارا...
قىزىل ءتۇس شاۋەشەك قالاسىنىڭ كوشە بويىنداعى قۇرىلىستارىنىڭ دارا ەرەكشەلىگى. وسى زامانعى ءزاۋلىم عيماراتتار قالانىڭ ماڭايىندا ىركەس-تىركەس ەڭسە كوتەرگەنىمەن،قالا ىشىندەگى قىزىل رەڭدى قۇرىلىستار ادامعا بولەكشە ىقپال جاسايدى. قوس مۇنارا باقشاسىنا تۇرعىزىلعان ەكى قىزىل مۇنارا گۋاڭشۇي داۋىرىنەن قالعان قالا بەلگىسى. تاچىڭ (حانزۋ ەروگليفى بويىنشا مۇنارالى قالا) دەگەن اتاۋ وسى مۇناراعا ساي بەرىلگەن بە دەپ ويلاعانمىن. ءاسىلى «تارباعاتاي» دەگەن اتاۋدىڭ قىسقارتىلعانى ەكەن. بۇل تەرىستىكتەن باتىسقا كولبەي سوزىلعان تاۋدىڭ اتىمەن اتالعان.
تارباعاتايلىقتار توتەنشە ىنتىماقتى. ساياساتقا قانىق. ىنتىماقتى دارىپتەيدى. وتانعا تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىك ورناتقان. قىزىل ءتۇستى قۇرىلىستار قالا كوركىنە كورىك قوسۋدان سىرت، ادال نيەت قالا تۇرعىندارىنىڭ جان دۇنيەسىن نۇرلاندىردى دەۋگە بولادى.
تارباعاتاي ايماقتىق پارتكوم پارتيا مەكتەبىندە ۇيرەنۋدە بولعانىمىزدا جاسى ەلۋدى القىمداعان فان فاميليالى ايەل مۇعالىمنىڭ ساباعىن تىڭدادىم.
مۇعالىمنىڭ ايتۋىنشا،بالا شاعىندا بۇل جەردە شاينايتىن ساعىز تابىلمايدى ەكەن. جەرلىك ورىندا وسەتىن ءبىر ءتۇرلى وسىمدىكتىڭ تامىرىن شايناۋعا بولاتىندىقتان،سول ءشوپتىڭ تامىرىن ساعىز ورنىندا شايناعان. بۇل ونىڭ بالا شاعىنداعى ەستە قالعاندارى. كەيىن شاڭحايعا بارعانىندا تانىسى ساعىز ۇسىنادى. ول شايناپ وتىرىپ جۇتىپ قويادى. قازىرگى جاعداي مۇلدە باسقاشا. ىشكى ولكەلەردە تۇتىنۋعا بولاتىن زاتتاردىڭ بارلىعى شينجياڭنىڭ ءارقانداي جەرىنە تاسىمالدانادى. قازىرگى بالالار ىشكى ولكەدەگى بالالارعا ۇقساس كەپتىرىلگەن بۇرشاق ىرىمشىگى مەن ۇساق جەمەكتىكتەر جەي الادى.
مۇعالىمنىڭ ايتۋىندا ەرتەدە قىس ماۋسىمىندا قار ءۇيدىڭ بيىكتىگىمەن بىردەي جاۋادى ەكەن. ادامدار ۇيىنەن شىعۋ ءۇشىن ەسىك الدىنداعى قاردى ۇڭگىرلەيتىن بولعان. بالالارىنا وسىلاردى اڭگىمەلەسە،بالالارى: «شەشە،نەتكەن باقىتتى ەدىڭىز، اكەممەن بىرگە ات شاناعا وتىردىڭىزدار ما؟» دەپ تاڭعالىسقان. الايدا،بۇل سول شاقتاعى قاتىناس-تاسىمال ىستەرىنىڭ مەشەۋلىگىن اڭعارتادى. 2-3 كۇن توك توقتاپ، كارەسىن شام جاعۋ ادەتتەگى ءىس سانالعان. قازىر پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ قامقورلىعىندا جاڭا ۇيلەر سالىنىپ، جول جوندەلىپ،ەلەكتر باعاناسى تارتىلدى. وسىنىڭ بارلىعى پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ قالتقىسىز جاردەمىنىڭ ارقاسى دەيدى فان مۇعالىم.
فان مۇعاليمانىڭ وتكەن مەن قازىرگىنى سالىستىرىپ قوعام دامۋىن تىلگە تيەك ەتكەنىنەن تارباعاتاي حالقىنىڭ وتانعا دەگەن قويۋ ءارى ىستىق ماحابباتىن سەزىنە الاسىز. بۇل اراداعى حالىق بۇقاراسى وسىنداي سۇيىسپەنشىلىك پەن ادال نيەتتىڭ جەتەگىندە تارباعاتايدىڭ ءار سالا ىستەرىنىڭ دامۋى ءۇشىن جۇرەك قاندارىن سارقا جۇمساۋدا.
قۇنتتى پوزيتسيا جاسىل تۇستەن اۋمايدى.
شينجاڭنىڭ جەرى قانشالىقتى كەڭ؟شينجياڭنىڭ جەر كولەمى ءبىر ميلليون 660 مىڭ شارشى كيلومەتر. وتانىمىز تەريتورياسىنىڭ التىدان ءبىرىن ۇستايدى. شينجياڭنىڭ جەرى كەڭ بولعانىمەن،باسىم كوبى قۇمدى ءشول نە بەتپاق دالا بولار نەمەسە قارلى تاۋلار الىپ جاتار دەپ قيالدايتىنمىن. بۇنداي قيالدىڭ توركىنى ورتا مەكتەپ جاعراپيا وقۋلىعىنداعى ءۇش تاۋ،ەكى ويپات تۋرالى بايىمدامادان كەلسە كەرەك: شينجياڭنىڭ تەرىستىگىندە التاي تاۋ سىلەمى، تۇستىگىندە كۇنلۇن تاۋ سىلەمى بار. تيانشان تاۋى شينجياڭدى ورتاسىنان قاق جارادى. تيانشان تاۋىنىڭ تۇستىگى تارىم ويپاتى، تەرىستىگى جوڭعار ويپاتى دەپ اتالادى.
ۇشاق ۇرىمجىدەن كوتەرىلگەن سوڭ تەرەزەدەن سىرتتاعى ۇشاق قاناتىنا قارادىم. جۇمىستان بوس ۋاقىتتا نەندەي وقيعالارعا جولىعاتىنىمدى قيالدادىم. شىلىڭگىر ىستىقتا جاپان دالادا الىسقا كۇن ساپ قاراعان مالشى بيشىگىن اسپانداتا ۇيىرە مە؟ قولىنداعى توپىراق كەسەگىن انادايعا لاقتىرا ما؟ تۇندەردە تەرەزەنىڭ تۇبىندە سىرتتاعى ىزىڭداعان بوران ۇنىنە قۇلاق تۇرەمىن بە؟..
مەن قيالداعان ىستەر تۋىلعان جوق. كەرىسىنشە كەرەمەت جاسىل ورتاعا كەزدەستىم. جازدىڭ سوڭى، كۇزدىڭ باسىندا شاۋەشەك قالاسىنداعى اعاشتار مەن وسىمدىكتەر قانىق جاسىل تۇسكەن ەنەدى ەكەن. ەڭبەكشىل شاۋەشەك حالقى اعاش ەگىپ قالا ورتاسىن اشەكەيلەگەن. ۇيەڭكى، تەرەك، قايىڭ، ەمەن، جيدە، المۇرت، دولانا، شاپتول، ورىك، الما اعاشى قاتارلىلاردى بارلىق جەردەن كەزىكتىرە الاسىڭ. نەگىزگى كوشەگە قويىلعان ۇلكەن تاشتەكتەردەگى الۋان گۇلدەر جۇرگىنشىلەرگە ءلاززات سيلايدى.
شاۋەشەك قالاسىنىڭ سىرتى عانا ەمەس،ءىشى دە جاپ-جاسىل. شاعىن قالادا ءار 500 مەتردەي قاشىقتىقتا الەۋمەتتىك ۆەلوسيپەدتى جالعا بەرۋ ورنى بار. قالا تۇرعىندارى ۆەلوسيپەدكە ءمىنۋ كارتۋچكاسىن السا بولعانى ۆەلوسيپەدتى كەز كەلگەن ۋاقىتتا مىنە الادى. وپتيكالى عالامتور ارقىلى باسقارۋ ورتالىعى مەن ءارقايسى بولىمشە تۇيىندەر بايلانىس جاسايدى. ارتقى تەكشەدە قايسى بەكەت تۇيىنىندە ۆەلوسيپەدتىڭ سانى ازايسا،سيستەما اۆتوماتتى تۇردە كەزەكشى قىزمەتكەرلەرگە ۆەلوسيپەد تولىقتاۋدى ەسكەرتەدى. 2 جىلدان بەرى شاۋەشەكتىڭ ماۋەلى اعاشتار كوككە بوي سوزعان كوشەلەرىندە جاسىل ءتۇستى ۆەلوسيپەدتەر اينالىمعا ءتۇسىپ، قالا كوركىنە ءسان قوستى،سونداي-اق ادامدارعا جاسىل ءتۇستى پوزيتسيا ۇستانۋدى،قورشاعان ورتانى قورعاۋدى، اقاۋسىز تۇرمىس ادەتىنە داعدىلانۋدى ەسكەرتىپ تۇرادى.
ۋاقىت ايالسىز زۋلاپ ءومىردى الۋان تۇسكە بويادى،اسىرەسە،مىڭ قۇبىلعان تارباعاتاي ماي بوياۋلى سۋرەتكە ۇقسايدى. شاۋەشەكتىڭ كوشەسىندە قيقى-شويقى ارىپتەر جازىلعان قاعاز تىلكىمىن كوتەرىپ جول سۇراعان كارياعا جولىقساڭ وعان حانزۋ تىلىندە جول نۇسقاۋعا اسىقپا. كاريانى باراتىن جەرىنە سۇيەپ جەتكىزىپ قوي. تارباعاتايدا حاۋىپسىزدىك ماسەلەسى قانداي دەپ سۇرايتىندارعا ايتارىم، بۇل ارانىڭ تۇرعىندارى قاراپايىم ءارى رياسىز، وتاندى جان تانىمەن سۇيەدى. دوسىڭىز شاۋەشەككە كەلىپ قالانى جالعىز ارالاعىسى كەلسە ماعان تەلەفوندا حابارلاسسىن،ۆەلوسيپەد مىنەتىن كارتۋچكامدى بەرۋگە دايىنمىن.
اۋدارعان-قۋات جۇماش ۇلى
رەداكتورى: جازيرا قاجىكەن قىزى
تورابىمىزدان ماقالا كوشىرەتىن بولساڭىز ، توراپ اتىن بەرىپ قويۋدى ۇمىتپاڭىز، بولماسا زاڭدىق جاۋاپكەرلىگىن قۋزاستىرامىز.
مسالى: «تارباعاتاي اقپارات تورابىنان» الىندى.