ەسكەرۋسىز قالعان ەر ەسىم

ارداق كوبەن قىزى

  اپالارىمىزدىڭ « سايدان سۋ  تاسيتىنبىز،ورىستەن مال ايداپ،بەل اسىپ،وتىن تەرىپ،ءۇپى-ءتاپى ءومىر كەشىرگەنبىز» دەگەن جاپاسىن كوپ ەستىگەندىكى مە؟! ايتەۋ،بۇگىنگىلەرگە ءبارى دايىن دۇنيە سياقتى. سونىمەن جەگەنى الدا،جەمەگەنى ارتتا ادامداردىڭ ىسىراپشىلدىعى مەن استامسىعان اڭگىمەلەرى كۇپىرشىلىكتەي سەزىلەدى. ءيا،نىساپ پەن ءناپسى تيىلماي مادەنيەت ورنامايتىنداي سەزىلەدى. ەكونوميكا ورەمىزدىڭ دامۋىنا مادەنيەت دەڭگەيىمىز ىلەسە الماعان زامان قانداي قيانات كۇندەرگە جەتەلەيتىنىن كىم بىلەدى؟! سوندىقتان دا وتكەننەن  عيبارات  الماي، بۇگىنگىنىڭ جاقسىلىعىنا جەتۋ،مىقتىلاردىڭ ماڭداي تەرىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەستەي.

  ارامىزدا اتى ەلەۋسىز قالعان ەڭبەك ەرلەرى از ەمەس. «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەيدى حالقىمىز. كەزىندە كوكىرەك كەرىپ الدىعا شىعىپ،جاپالى جىلداردىڭ جۇمىس جانكۇيەرى بولعان جانسەبىل جانداردىڭ ەش بوداۋسىز ۇلەسىن ەسكە الۋ بۇگىنگى ءبىزدىڭ بورىشىمىز. انە سونداي اتسىز قاھارماننىڭ ءبىرى ورازقان كامال قىزى. بۇگىن  زەينەتتە،ۇلىن ۇياعا،قىزىن قيانعا قوندىرعان اياۋلى انا 1983-جىلى مەملەكەت دارەجەلى « 8-ناۋرىز قىزىلتۋشىسى» بولىپ سيلانعان ەدى. ءيا،كىم كورىنگەنگە ەنشى بولا بەرمەيتىن بۇل مارتەبە ورازقاننىڭ 60-جىلعى اششى تەرىنىڭ،70-جىلدارداعى جاپالى كۇندەرىنىڭ بوداۋىنا كەلگەن ماراپات  ەدى. اتالمىش  انانىڭ ىستىق الاقانى مەن اق ماڭدايىنىڭ تەرى الدىمەن دەنساۋلىق سالاسىنان تامىپتى.

  ەسكەرۋسىز قالعان ەسىمدى العاش رەت تارباعاتاي ايماقتىق ايەلدەر بىرلەستىگىنىڭ قىزمەتكەرى،تانىمالى تەرمەشى تۇرسىنگۇل اۋدانبەك قىزىنان ەستىدىك. دەسەدە تۇلپاردىڭ تۇياعى تەكتىلىگىن بايقاتادى ەمەس پە،ەرەن ەڭبەگىن تۇرسىنگۇلدىڭ  بايقاۋى  توسىن سەزىلمەدى.

  اتالمىش اپانىڭ ماراپاتتى كۇندەرى وتباسىنداعىلار مەن بىرەر دوس جارانىنىڭ جادىندا قالعانى  بولماسا،بىلايعى جۇرتقا  بەيمالىم  ەكەندىگى بىزگە ءمالىم بولعان سوڭ،الدىمەن 2003-جىلى شينجياڭ حالىق باسپاسىنان شىققان «تارباعاتاي شەجىرەسىن» تاۋىپ تەكسەردىك. وسى  كىتاپتىڭ 1482-بەتىندە  ورازقان كامال  قىزى،ايەل،1945-جىلى تۋىلعان. 1983-جىلى مەملەكەتتىك «8-ناۋرىز قىزىلتۋشىسى» بولىپ ماراپاتتالعان دەپ انىق جازىلىپتى. وسى دەرەككە  نەگىزدەلە  وتىرىپ،ۇيىنە ىزدەپ باردىق. ىستىق ىقىلاسپەن قارسى العان اپانى تارباعاتاي ايماقتىق 2-ورتا مەكتەپ وقىتۋشىسى روزا اتتى قىزىمەن بىرگە جولىقتىردىق. ۇلىن ويعا،قىزىن قىرعا قوندىرعان انانىڭ جولداسىنان ايىرىلسا دا ومىرگە دەگەن ىنتالىلىق مەنمۇندالاپ تۇر. اڭگىمە بارىسىندا مەملەكەتتىك «8-ناۋرىز قىزىلتۋشىسى» دەگەن وردەننەن سىرت،سول جىلى قول جەتكىزگەن اۆتونوميالى رايوندىق ايەلدەر بىرلەستىگىنىڭ دە قىزىل كىنەشكاسىن بايقادىق. ەل الدىندا ەسكەۋىلدەپ سويلەۋدى نامىس سانايتىن سانالى جاننىڭ جادىندا «حالىق بەرگەن ماراپات-اۋ،نەندەي قارىمجىمەن قايتارام» دەيتىن تارىداي ءتۇيىن ساقتالاتىندىعى شىندىق. مىنە جاسىرماسادا جارىق ەتكىزىپ ايتۋدى نامىس ساناپ جۇرگەن جانسەبىل جاننىڭ 30 جىلدان سوڭ تاعى ءبىر ەل كوزىنە كورىنۋىنە ءبىز سەبەپكەر بولعانداي سەزىلدى.

  بەرەكەنىڭ ۇيتقىسى بولعان ورازقان اپاي سول ميحىناتتى جىلداردا حالقىنىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي،تىرلىكتىڭ تىنىمسىز كۇيبەڭىمەن كۇنشىلىك جولداردى اتتىلى،جاياۋ باسىپ ناۋقاستىڭ جانىنان تابىلدى. تالاي انانى ءساتتى بوساندىرىپ،سانسىز ءسابيدى جورگەگىنەن ىستىق الاقانىنا قوندىردى. اجالعا اراشاشى،جارالىعا مەدەت بولۋداي اق حالاتتىلاردىڭ انتىنان  تايماعان اسىل انا باسى اۋىرىپ،بالتىرى  سىزداعان بۇقارانىڭ جانىنا مەدەت بولدى. مىنە،وسى جىلداردى ەسكە العان  تارباعاتاي  ايماقتىق ءناسىلدى سيىر فەرماسىنىڭ بۇرىنعى باستىعى ءۋالقان سەرىكباي ۇلى بىلاي دەيدى:

  «مەن 1985-جىلى وسى فەرماعا باستىق بولىپ باردىم. جاپالى جىلدار ەستەن كوتەرىلسىن بە؟! 50 شاقىرىمدىق تولدەۋلىكتەرگە ارا قونىپ باراتىن،كولىك تاپشى،جول ناشار كەز ەدى. تەك دەنساۋلىق  ساقتاۋ  سالاسى عانا ەمەس،باسقا وقۋ-اعارتۋ،مادەنيەت سىندى سان سالالى كاسىپتىڭ مۇشكىل كەزى ەدى. ەل وڭالىپ،جاعا-جەڭىمىز تۇزەلگەلى 90-جىلدىڭ سوڭى  بولدى. سوندا ورازقان كامال قىزىنىڭ التى بالاسىن باعا ءجۇرىپ،حالىق دەنساۋلىعىنا قوسقان ۇلەسى ەرەن،اسىرەسە قىس قاتتى بولعان مەزگىلدەردە مالشىلارمەن كوشىپ-قونىپ ءجۇرىپ،ەل اراسىندا ادام ەمدەدى. سونىڭ ارقاسىندا  جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلگەن ناۋقاستار سىرقاتىنا ەم تاۋىپ،بەينەتىنەن ايىقتى. تالاي ايەلدەردى بوساندىردى،كوپتەگەن كەمتار بولىپ قالاتىن ناۋقاستاردى امان الىپ قالدى. دەمەك،ورازقاندى كاسىبىن قىزۋ سۇيەتىن،ءوزىن حالىققا ارناعان كوپشىل شيپاگەر دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا بولادى».

  اسىل ەڭبەكتىڭ ارتىندا اسقان ماشاقاتتى كۇندەر بولاتىنى شىندىق. ورازقان ءوزىنىڭ ماشاقاتتى كۇندەرىن بۇگىنگى ەڭبەكتىڭ بوداۋى دەپ بىلسە،ءبىز ونىڭ ءون-بويىنان ەڭبەكشىلدىك،جاپاكەشتىك،شىدامدىلىق،ىزدەنگىشتىك قاسيەتىن بايقادىق. ءار سالانىڭ ءوز قيىنشىلىعى مەن ىستىق-سۋىعى بولادى عوي.

  جابىرقاپ كەلگەن جانداردى جادىراتىپ قايتاراتىن شيپاگەرلىك سىندى سالاعا بارىنەن بۇرىن كاسىپتىك قابىلەت،قاجىرلىلىق وتە قاجەتتەي سەزىلەدى،سونداي-اق ۇزدىكسىز ۇيرەنۋ،ىزدەنۋ كەرەك. ورازقان سونىڭ ءبارىن ىستەي الدى. البەتتە بۇگىنگى زاماننىڭ كاسبي مامانىمەن سالىستىرۋ دۇرىس بولمايتىن شىعار. ءبىراق سول جاپالى جىلداردا تارباعاتاي ايماعى ءناسىلدى سيىر فەرماسى ورازقانداي شيپاگەرگە ءزارۋ ەدى.

ەلدىڭ القاۋى،جوعارى دارەجەلى ورىنداردىڭ قولداۋىندا  ورازقان كامال قىزى 1982-جىلى اۆتونوميالى دارەجەلى «8-ناۋرىز قىزىلتۋشىسى» بولسا،كەلەسى جىلى مەملەكەت دارەجەلى « 8-ناۋرىز  قىزىلتۋشىسى»  بولىپ  ماراپات  تورىنەن  كورىندى.

  «ءوزى جاقسىعا مىڭ كىسىلىك ورىن بار » ەمەس پە؟! اق ساقالدى اتالارىمىز بەن اق سامايلى اپالارىمىزدىڭ قاتارىن مولايتىپ جۇرگەن ورازقان كامال قىزى قارتتىق سالاۋاتى،كىسىلىك قۇرمەتىمەن زامانداستارى اراسىندا قادىرلى. 30 جىلدىڭ الدىندا جازدىڭ شىلىڭگىر ىستىعىندا،قىستىڭ اق مىلتىق سۋىعىندا تىزە قوسىپ بىرگە جۇمىس جاساعان جولداستارى سول كۇندى ەسكە السا بولدى،ورازقاننىڭ قىزمەتكە دەگەن جاۋاپكەرشىلىگىن،ناۋقاسقا بولعان مامىلەسىن القايدى. باسىنا كۇن تۋعان ناۋقاستار قاباعات العىسىن،شيپاگەرگە ءتان كاسىپتىك ءمورالىن ايتادى.

  «جىل جىلقى اۋناپ تۇرعانشا،اي ات باسىن بۇرعانشا» دەمەكشى،ۋاقىت مەزگىل قارت شيپاگەردىڭ ماڭدايىنا،ساماي شاشىنا ءوز بەلگىسىن سالىپ ۇلگىردى. ورازقان كامال قىزى اق حالەتتەن الىستاعالى دا 10 نەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. ءار كۇنىن كوڭىلدى وتكىزىپ جاتقان قۇرمەتتى زەينەتكەر قولى تيسە كىتاپ وقىپ،تۋىس -تۋعانىمەن اڭگىمە سوعۋعا قۇمار.

  ءوز كاسىبىنەن قوعامعا ەسەلى ۇلەس قوسۋ ءبار ادامنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. قازىرگى كۇندە كاسىبىنىڭ مامانى بولعاندى قويىپ،نە ىستەپ،قانداي جۇمىس جاساپ جاتقانىن بىلمەيتىن ادامدار بار دەسەك ارتىق ايتقان بولمايمىز. وتكەندەگى وكسىگەن كۇن،وكىنىشكە تولى مەزەت،مۇڭعا باتقان ادامداردىڭ مىڭ بۇرالاڭ تاعدىردى باسىنان وتكىزگەنى بۇگىنگى ۇرپاققا اششى ساباق. ورازقان اپانىڭ جاپالى جىلدارداعى جەمىسى بىزگە «بۇگىنگى كۇننىڭ قادىرىنە جەت،شات زاماندا ءوز سالاڭنىڭ ساڭلاعى بولماساڭ دا سارا كاسىپتىڭ سەتەرى بولىڭدار» دەگەن اقيقاتتى ايتىپ تۇرعانداي،سونداي-اق «قاپ تۇبىندە التىن كەزدىك جاتپايدى» دەگەن حالىق دانالىعىن تاعى ءبىر ايگىلەگەندەي. «قولدا باردا التىننىڭ قادىرى جوق»،پانيدە  سيلاي  الماعان اق ساقالدى اتالار مەن اق سامايلى اپالارىمىزدى باقيلىق بولعاندا ماراپاتتاۋدىڭ قاجەتى شامالى شىعار؟! مىنە ەڭبەك ەرى ارامىزدا،تورىمىزگە شىعارىپ،تون جابايىق،اعايىن!



رەداكتورى: ارداق كامالقان قىزى
 
تورابىمىزدان ماقالا كوشىرەتىن بولساڭىز ، توراپ اتىن بەرىپ قويۋدى ۇمىتپاڭىز، بولماسا زاڭدىق جاۋاپكەرلىگىن قۋزاستىرامىز.
مسالى: «تارباعاتاي اقپارات تورابىنان» الىندى.