يۆان الەكسەيەۆيچ بۋنين (رەسەي)
كۇزگى كەش كۇن باتپاسا دا سالقىن. وي مەن قىرعا سوزىلىپ، وزەنگە بارىپ قۇلايتىن ۇلكەن سەلونىڭ سىرتىنداعى كەندىرلى، قۋرايلى جازىقتان مايالاردىڭ توبەسى شوشايادى. سەلو كوشەلەرىن كولەڭكە باسقان، كۇن ۇيلەر مەن قورا-قوپسىلاردىڭ تەرىسىنە قۇلاپ بارادى، سوڭعى شاپاعى وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى سارى بالشىقتى جاردى جالاپ، سول ماڭداعى تيىرمەنشى ءۇيىنىڭ اينەگىنەن شاعىلىسىپ قايتىپ تۇر.
قاريا اۆدەي زابوتا، اۋقاتتى مۇجىق، قالاعا جينالىپ جاتىر. ءۇيىنىڭ قاسىندا، شارباق پەن جولدىڭ ورتاسىندا ارباعا جەگىلگەن بوز بيە قالعىپ تۇر، ءجىپ-جىڭىشكە اياقتارى ءتالتيىپ، كىرپىگى جۇمىلىپ، استىڭعى بارقىت ەرنى سالپايىپ كەتكەن. اۆدەيدىڭ بۇيرا شاشى دا بوز تارتقان، ءىرى دەنەلى، ءتۇسى سۋىق؛ ەڭكىشتەۋ قىر ارقاسىنداعى وڭىپ كەتكەن شىت كويلەكتىڭ استىنان جاۋىرىن قاقپاعى ىرسيادى. سابان تيەگەن اربانى اينالىپ ءجۇر، قولىندا بالعا، ەزۋىنە قىستىرعان ءبىر شوكىم شەگە، ەشكىمگە بۇرىلىپ قارار ەمەس.
مۇجىقتىڭ ءبىر باسىنداعى قايعى جەتەرلىك.
سوڭعى كۇندەرى قويىمدى ساتسام با، ساتپاسام با ەكەن دەپ كوپ قينالدى. قويى كارى، ساتقانىمەن پايدا شامالى، كۇتىم كەرەك ەدى. ونان دا استىق ساتقان ءتيىمدى. كۇز جايلى، ءتۇسىم دە جاقسى، ءبىر مايانى سوعىپ تا قويعان. تەك تيە دە قالاعا تارت. تەك قارا ءبيداي مەن سۇلىنىڭ بيىلعى باعاسى تىم ارزان. قاراجات قانشا اسىقتىرعانمەن استىق ساتۋعا بولمايدى... اپتا بويى ويلانىپ اۆدەي اقىرى قويدان قۇتىلعانىم ءجون بولار دەپ شەشتى.
ءبىراق وسى اپتادا ءوزى دە جۇدەپ-قاجىپ كەتتى، جاعى سورايىپ، بەتى قارايىپ شىعا كەلدى. جانارى تىك، قاباعى سالىڭقى، ەشكىمگە شاپاعات سالماستان كەتىپ بارادى.
قىزى كەۋدەشەسىز قىسقا يۋپكا، ءجۇن شۇلىقپەن قورا مەن ءۇي اراسىندا جاسقانشاقتاپ ەكى دۇركىن جولدى كەسىپ ءوتتى. ول دا قۇربىسىنا، قىزويناققا بارۋعا دايىندالىپ ءجۇر، تەك اكەسىنەن قورقادى، اكە ۋايىمىنىڭ قاسىندا مۇنىڭ ەلپىلدەپ-جەلپىلدەپ كەتكەنى ەرسى ەكەنىن سەزىپ، ەندى بىلدىرمەي سىپ ەتە ءتۇسۋدىڭ كۇيبەڭىندە ءجۇر. باۋىرى، قارنى قامپيعان جاس بالا، باسىنداعى ۇلكەن ەسكى مالاقايدى زورعا كوتەرىپ، قاسپاق قاتقان مۇرنىن، جالاق ەرنىن جالاپ قويىپ وزىنشە قامشى تۇقىلىن ۇيىرگەن بولىپ ەدى. تىراڭداپ بارىپ جول ۇستىنە وماقاسا قۇلادى. اكەسىنە جاعىنامىن دەپ قىز ونى قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا سۇپ-سۋىق دومبىققان قولىنان جۇلا جونەلىپ ۇيگە تىعىپ جىبەرگەن، اۆدەي ايقايلاپ تا ۇلكەرگەن جوق.
كەمپىرى باسپالداق ۇستىندە شالىنا ايانىشتى كوزبەن قاراپ تۇر. تارامىستانعان ءبىر قولىن قارنىنا باسىپ، ەكىنشى الاقانىمەن يەگىن تايانىپ العان. اجىمدى كۇرەڭ بەت، اقسيعان ءتىس، جۇزىندە ۋايىمنان باسقا دىم جوق. سارافانى قىسقا، تاياقتاي سيديعان اياعى ۇزىن، تابانى مەن وكشەسى شىرىش-شىرىش، بالىق پەن سۋىقتان جارىلىپ كەتكەن بولار، قۇددى تاۋىقتىڭ باشپايىنداي ءتىلىم-ءتىلىم. قارنى دۇڭكيگەن، بالا تابۋدىڭ ازابى مەن اۋىر جۇكتەن بەلى بۇكىرەيىپ كەتكەن. كويلەگىنىڭ اشىق ءوڭىرى كۇلدى-كومەش، ار جاعىنان كارى قانشىقتىڭ ەمشەگىندەي ومىراۋى سالاقتاپ كورىنىپ تۇر، ورتاسىنداعى جەز كرەست وڭەزدەن كوكپەڭبەك.
ۇزاق ءومىردىڭ ازابى ونى قايعىلى، اۆدەيدى جۇرتقا جات قىلعان.
اربا كەۋىپ قالعان، شاشىلۋعا جاقىن. اۆدەي جاشىگىن اقتارىپ، بوساپ كەتكەن شاباقتارىن شەگەلەگەن بولىپ ءجۇر. كەشكىلىك سالقىن جەل ەتەگىن ءتۇرىپ، قىر ارقاسىن جالاڭاشتاپ، اش بەلگە باتىپ كەتكەن بەلدىككە دەيىن قايتا-قايتا اشىپ تاستاپ تۇر. شۇلعاۋى ەتىكتىڭ سىرتىندا سالاقتاپ ءجۇر، ءتىپتى قونىشتىڭ ىشىندە ەشتەڭە جوق سياقتى، وسى ءۇيدىڭ توبەتى قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ كەلىپ جاڭا عانا قاراماي جاققان ەتىكتىڭ قونىشىن يىسكەپ ەدى، اۆدەي ونى بالعامەن قابىرعادان قاق ەتكىزىپ پەرىپ جىبەردى.
-شولاق تونىمدى الىپ شىق، ارباعا نان بايلاۋدى ۇمىتپا، -دەدى ول كەمپىرىنە زەكي سويلەپ.
سوڭعى شەگەسىن ءسىڭىرىپ جىبەرىپ، ماڭدايىنا تۇسكەن شاپكەسىن كەيىن سىردى دا قيدان بوجىپ تۇرعان قورانىڭ اشىق قاقپاسىنا بەتتەدى. قورانىڭ جارتىسى كولەڭكە، جارتىسىن كۇن ساۋلەسى جالاپ تۇر ەدى. كولەڭكە جاعىنداعى ساڭعىرىق باسقان بۇرىشتا تاۋىقتار بالاپان باساتىن. جابىقتان كەپتەرلەر كۇركىلدەدى... كەزىندە تاۋىقتار دا، كەپتەرلەر دە، مىناۋ تالدان توقىپ، بالشىق پەن سيىردىڭ جاپاسىن ارالاستىرىپ شاپتاعان جىپ-جىلى قورادا اۆدەيدى ىلعي دا قۋانتۋشى ەدى... قيدان باياعىدا ءشىرىپ كەتكەن ەرشىكسىز ەسكى اربانىڭ ۇستىندە ارقاننىڭ ۇزىگى جاتقان. سونى الدى دا اۆدەي قوي قامايتىن دۇڭگىرشەككە بارادى.
-اكە، قيار سالايىن با دەپ شەشەم سۇراپ جاتىر،- دەدى قاقپادان سىعالاعان قىزى.
-نەمەنە، ءوزى بىلمەيتىن بە ەدى؟- دەپ اۆدەي ىزالى ءۇن قاتتى، - الدە مەنى ءبىرىنشى رەت جولعا شىعارىپ تۇر ما ەكەن؟
دۇڭگىرشەكتىڭ تورلى ەسىگىنىڭ ار جاعىنان ساباننىڭ سىلدىرى ەستىلدى. اي ءمۇيىزدى، قالىڭ بۇيرا ءجۇندى شاعىر كوز كارى قوي ءبىر نارسەدەن سەكەم العانداي، قالاقتاي قۇيرىعىن جبىرلاتىپ ساباندى تاپتاپ ءجۇر ەدى، اۆدەي ەسىكتى اشىپ باس سالدى دا بار كۇشىمەن الىپ سوعىپ، اياعىن ارقان ۇزىگىمەن بايلاپ تاستادى. قوي تاڭ قالعانداي كوزى باقىرايىپ تىرپ ەتپەي جاتا بەردى. شال تاس قىلىپ بايلاعان ارقان تۇيىعىنا قولىن تىعىپ جىبەرىپ، كۇشەنىپ ءجۇرىپ ۇيىلگەن قيدىڭ وركەشىن جىرتا ارباعا قاراي دىرىلدەتىپ سۇيرەي جونەلدى. قوي بايقۇس كوزى الارىپ، قۇيرىعى دىرىلدەپ، تۇرپىدەي تىلىمەن يەسىنىڭ قاساڭ بوپ كەتكەن قولىن ءبىر جالاپ العاننان باسقا دارمەن جاساعان جوق.
جارتى ساعات وتكەندە اۆدەي جولعا شىقتى.
قاراماي مۇڭكىگەن شيقىلداق اربا بىردە ورگە تىرمىسىپ، بىردە ەڭىسكە قاراي دىردەكتەپ ىڭىرسىعان ۇنمەن قاتار-قاتار تىزىلگەن ۇيلەر مەن قورا-قوپسىنى جاڭعىرتا اقىرىن اياڭداپ كەلەدى. ارتىندا ءبىر باۋ ءشوپ بايلاۋلى جاتىر، الدىندا اياعى بايلاۋلى مومىن قوي. اۆدەي شولاق تونىن قىمتانا، بوركىن ميلىعىنا باسا كيىپ دوڭعالاق شيقىلىنا قۇلاق تۇرگەندەي، بەيجاي ەرىپ كەلەدى، قولتىعىندا قامشى، اۋزىندا ترۋپكا، اندا-ساندا كوك ءتۇتىندى بۇرق ەتكىزىپ قويادى.
مىنەكي، سوڭعى ءۇي، ار جاعى جالاڭاش كەڭ جازىق: ءدال وسى جەردە قالاعا بۇرىلاتىن شىنتاق. قاناتى توزىپ قاۋساپ كەتكەن اتام زامانعى ەسكى جەل قاپالاعى ەربەيىپ تۇر، الپىس جىل بۇرىن دا، اۆدەيدىڭ بالا كەزىندە دە ءدال وسىلاي مىڭق ەتپەي تۇرۋشى ەدى. تۇبىندە مۇڭسىز بالالار ءبىر اياعىمەن سەكەكتەپ ۇياباسار ويناپ ءجۇر... «تۇرا تۇر، ويىنىڭ وسىلعىرلار، سەندەر دە مەندەي بولاسىڭدار!» دەدى اۆدەي ىشىنەن كۇرسىنىپ، ايەل كويلەگىن كيگەن بوقمۇرىن تاقىرباس تاياپ كەلىپ تىنىش جاتقان قويعا كوزىن باقىرايتتى، اۆدەي كوڭىلسىز ەزۋ تارتتى: «اقىماقتار قاشاندا باقىتتى، قايعىسى جوق!» سايعا تۇسە بەرىستە ءتۇبىنىڭ اق قايراڭى جارقىراپ تاياز وزەن جايىلىپ جاتقان، قارسى بەتكە لەكەرلەپ كوپىر سالعان بولىپتى. جايلىما كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ، جاعاداعى تاستاق بەتكەيدى ساعىمعا بوياپ تاستاپتى. كوپىر ۇستىندە ەرىككەن اڭشىلار: قوساياق جەڭىل تراشپەڭكەگە جەككەن ەلىرمە جيرەن ات، ەكى ادام شىرەنىپ وتىرىپ الىپتى، يىقتارىنان ەكى مىلتىقتىڭ ۇشى شوشايادى.
اۆدەي ارقان بوجىسىن تارتىپ، بيەسىن توقتاتتى دا اڭشىلار ءارى تار، ءارى تايعاناق كوپىردەن ءوتىپ كەتكەنشە توسىپ تۇردى. ءبارىن كورىپ تۇر. ءبىراق ءبارى دە ءتۇس سەكىلدى. قايعى مەڭدەگەندىكتەن بارىنە نەمكەتتى _ دەرتتى ادام دەرسىڭ.
اقىرى كوپىردەن دە ءوتتى-اۋ. ءدوڭ باسىنا كوتەرىلىپ سايعا ءتۇستى. تاعى دا ورگە شىقتى. توزىپ بىتكەن مىلقاۋ جولدىڭ تاستاق اسۋلارىنداعى جاز بويى كۇن قاقتاعان بۇتا-قاراعاندارى قىزىلكۇرەڭ تارتقان. اسۋلار تاۋسىلار ەمەس، قالاعا دەيىن جيىرما بەس شاقىرىم، ءبىراق سول قالا اۆدەيگە قاشاندا جەر ءتۇبى سەكىلدى كورىنۋشى ەدى.
بەلەستەن بەلەسكە كوتەرىلىپ، ۇنەمى ىلگەرىگە كوز تىگەمىن دەپ شارشادى. ارتتاعى كۇن دە قىزارىپ باتىپ بارادى. يەن دالانىڭ شەگى جوق. قارعالار دا ءبۇرىسىپ كەلىپ اعاش باسىنا قوناقتاپ جاتىر. كوكجيەكتەگى تەلەگراف باعاندارى دا جەر شەتىنە كوشىپ بارادى، قىزىل ۆاگونداردى تىركەپ العان تاۋار پويەزىنىڭ بۋداقتاعان ءتۇتىنى تۇيدەك-تۇيدەك بولىپ كەيىن قاراي جوسىلۋدا. اۆدەيدىڭ كۇنى بۇگىنگە ەڭ جەك كورەتىنى وسى پويەز. ومىرىندە ءبىر-اق رەت تەمىر جولمەن جۇرگەنى بار. سوعان دا وكىندى: دامىلسىز باسى اينالىپ، زارە-قۇتىن قاشىرعان.
جازىقتى كەسىپ وتەتىن تەمىر جولعا جەتكەندە شىلاگباۋىمنىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى. كۇزدىڭ كۇنى ەرتە جانعان كۇزەت كۇركەسىنىڭ شامى دا ەرسى ەكەن.
بۇدان ارمەن تاس جول، ادامدى زەرىكتىرەتىن دۇنيەدەگى ەڭ جامان جول دا وسى... اۆدەيدىڭ جاسى الپىس جەتىدە، ولەر شاعى دا الىس ەمەس. اسا ءبىر جوقشىلىق تا كورگەن جوق، قيانات پەن قىرسىقتان قۇداي ءوزى ساقتاعان.
-ومىرىڭدە باستان كەشكەن ءبىر قىزىقتى وقيعاڭدى ايتساڭشى،- دەگەن بىردە جاستاۋ مىرزا.
-قۇدايعا شۇكىر، مەندە ونداي جاعداي بولعان ەمەس، -دەپ جاۋاپ بەرگەن. مىنەكي، جەتپىسكە تاياپ قالدىم، قۇدايعا راقىمەت، قىزىقتى وقيعاعا تاپ بولعان ەمەسپىن. ءبىراق تىرشىلىك ۋايىمى ءومىر بويى قاجىتۋمەن كەلەدى. كەدەي كورشىلەرى ونى ساراڭسىڭ دەپ سوگەتىن. ىشتەي اشۋلانعان اۆدەي قايىرشىعا ايتا سالۋ قاشاندا وڭاي دەپ ويلايتىن.
كۇن باتىسىمەن سالقىن جەل ۇلىپ قويا بەردى. اۆدەي قويىن سابانمەن بۇركەپ، بوركىن باسا كيىپ، قولىن جەڭىنە تىقتى دا جول جيەگىمەن شيقىلداعان اربانىڭ سوڭىنان ادىمداي باسىپ كەلەدى.
جەلبەزەكتى كارتامىش تاناۋى كوگەرىپ، اعارعان ساقالىن جەل ساۋدى. بوزارعان جالپاق قاسى ءتۇيىلىپ، ءوشىپ بارا جاتقان جانارىندا مۇڭ عانا قالدى.
اۋدارعان - قاليحان ىسقاق
دايىنداعان – قاجىبەك ايدارحان
رەداكتورى: ارداق كامالقان قىزى
تورابىمىزدان ماقالا كوشىرەتىن بولساڭىز ، توراپ اتىن بەرىپ قويۋدى ۇمىتپاڭىز، بولماسا زاڭدىق جاۋاپكەرلىگىن قۋزاستىرامىز.
مسالى: «تارباعاتاي اقپارات تورابىنان» الىندى.