ءار جىلدىڭ 1-ايى __ گۇيجوۋدىڭ سولتۇستىگىندەگى تاۋلى ءوڭىرىنىڭ ەڭ سۋىق كەزى،1935-جىل دا وسىنداي ەدى.
سول جىلى زۇن-يدى تارتىپ العاننان كەيىن،كوپتەگەن قىزىل ارميا جاۋىنگەرلەرىنىڭ كوڭىل تۇكپىرىنە تەرەڭ اسەر قالدىرعانى ءبىر عانا ءسوز: «اياز» بولدى! قىستىڭ ايازىندا تولاسسىز سەبەزگىلەگەن جاۋىن سەبەبىنەن جان قالتاداعى سىرىڭكەنىڭ ءوزى دىم تارتىپ تامىزۋعا كەلمەدى.
وسى كەزدە ورتالىق قىزىل ارميانىڭ ەرىكسىزدەن ورتالىق سوۆەتتىك رايونىنان شەگىنگەنىنە 3 اي بولعان ەدى. بو گۋ،لي دى سياقتى ادامداردىڭ قاتە قولباسشىلىعىندا،وسى قىزىل ارميا قالىڭ قولى 86 مىڭ ادامنان 30 مىڭ ادامعا كۇرت ازايدى،استىق تاپشى،وق ازايىپ،قاتتى قالجىرادى.
قىزىل ارميا ارحيۆحاناسىنداعى ءبىر تاريحي ارحيۆتە بىلاي دەپ ەستەلىككە الىنعان: «ازىق-تۇلىك پەن كەرەك-جاراق تاپشى بولدى... ءار كۇنى ەكى ۋاق تاماققا وزگەرتىلدى،ءبىرى قارا تاماققا،ءبىرى سىلدىر سۇيىق تاماققا...»
ماۋ زىدۇڭ قاتارلى جولداستاردىڭ تاباندى بولۋىندا،1934-جىلدىڭ سوڭىنان 1935-جىلدىڭ باسىنا دەيىن،جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى ىلگەرىندى-كەيىندى تۇڭداۋ ءماجىلىسىن،ليپيڭ ءماجىلىسىن،حوۋچاڭ ءماجىلىسىن اشىپ، سولتۇستىكتى بەتكە الىپ حۋناننىڭ باتىسىنا بارۋداي اسىلگى جوسپاردان كەشىپ،جاۋدىڭ كۇشى ءالسىز گۇيجوۋعا جورىق جاساۋعا وزگەرتتى __ بۇل دا جاقسى جۇرىلگەن شاحمات تاسىنداي ويسىرا كۇيرەيتىن قاتەرلى جاعدايدى ءاپ-ساتتە-اق ساباسىنا ءتۇسىردى.
1-ايدىڭ 7-كۇنى قىزىل ارميا گۇيجوۋدىڭ سولتۇستىگىندەگى ماڭىزدى قالاشىق زۇن-يدى باسىپ الدى. زۇن-ي وسىدان باستاپ پارتيامىز تاريحىنداعى ماڭىزدى تاراۋعا اينالدى.
وسى كەزدە ماۋ زىدۇڭ جولداستىڭ پارتيا ىشىندەگى باسشىلىق ورنى قالپىنا كەلمەگەن بولاتىن. الايدا قىزىل ارميانىڭ قالىڭ كوماندير-جاۋىنگەرلەرى جاقىنعى مەزگىلدەگى سوعىس جۇرگىزۋ وي جەلىسىنىڭ وزگەرىسىنەن ورتالىقتىڭ شەشىم جاساۋ جىگىندەگى وزگەرىستى بايقاعان بولاتىن. ساقا قىزىل ارميا جاۋىنگەرى فاڭ چياڭ كوزى تىرىسىندە بىلاي دەپ ەسكە العان ەدى: «مەن اقىرىن يىڭجاڭنان تۇتقيىلدان جوسپاردى وزگەرتۋ كىمنىڭ ويى ەكەنىن سۇرادىم. يىڭجاڭ قۇلاعىما سىبىرلاپ اقىرىن عانا ‹ماۋ زىدۇڭ...› دەدى».
وسى كەزدە،بو گۋ مەن لي دى قىزىل ارميانىڭ ءىس جۇزىندىك مەڭگەرۋ ۇقىعىنان ايرىلىپ قالعان-دى،ماۋ زىدۇڭنىڭ دۇرىس دارىپتەمەسىن كوپ ساندى باسشى جولداستار قابىلدادى،بۇكىل پارتيا،بۇكىل ارميا جونىنەن ءبىر رەت تەرەڭ قورىتىندىلاۋ مەن ءوزىن-ءوزى تەكسەرۋ شۇعىل قاجەت بولدى __ بۇل زۇن-ي ءماجىلىسىنىڭ اشىلۋىنا يدەيالىق، اسكەري ىستەر جانە ۇيىمدىق جاقتان نەگىز قالادى.
1-ايدىڭ 15-كۇنى كەشكى استان كەيىن تولاسسىز سەبەزگىلەگەن قىستا جاۋعان جاڭبىر باسىلار ەمەس. گۇيجوۋدىڭ ميليتاريسى بو حۇيجاڭنىڭ ساراي قاقپاسىنىڭ الدىنداعى كارەسىن شام جانىپ تۇر،شام جارىعى ەسكەرتكىش قاقپاداعى كوكشىل شىنى كەرپىشكە تۇسىرىلگەن «慰庐» دەگەن ەكى ءارىپتى كورسەتىپ تۇردى. وڭتۇستىك قاقپانىڭ اماندىق مىندەتىنە جاۋاپتى ەتىپ جىبەرىلگەن قىزىل ارميا جاۋىنگەرى ياڭ شىلين ليانجاڭنان: «慰庐» ءمانىن سۇراپ ەدى،ليانجاڭ باسىن شايقادى.
ياڭ شىلين كوزى تىرىسىندە بىلاي دەپ ەسكە الدى: زۇن-ي ءماجىلىسى 1-ايدىڭ 15-كۇنىنەن باستاپ ءۇرتىس 3 كۇن اشىلدى،تۇگەلدەي كەشكى استان كەيىن اشىلىپ،ەكىنشى كۇن تاڭعا جۋىق اياقتالاتىن. كەشتە جيىن اشۋدى تاڭداۋدىڭ سەبەبى، نەگىزىنەن،اۋە شابۋىلىنان ساقتانۋ ەدى.
ۇلكەن ەلەگەنگە وت جاعىلىپ،ورتالىقتىڭ باسشىلارى مەن ءارقايسى جۇنتۋاننىڭ جاۋاپتىلارى ىركەس-تىركەس جەتىپ كەلدى. ياڭ شىلين اماندىققا جاۋاپتى بولعان وڭتۇستىك قاقپا ءماجىلىس الاڭىنا كىرەتىن باستى جول بولاتىن. ول كوزى تىرىسىندە بىلاي دەپ ەسكە الدى: «ءتوراعا ماۋ زىدۇڭ جاماۋ شاپانىن ۇستىنە ءىلىپ،قولىنا تەمەكىسىن قىستىرىپ،جاڭ ۋىنتيانمەن بىرگە كەلدى».
ۋاڭ جياشياڭ زۋزامەن كوتەرىپ اكەلىنىپ جيىنعا قاتىناستىرىلدى،ونىڭ قىزۋى ورلەپ تۇرعان،دەنەسىندە وق تيگەن جاراسى بار ەدى. ءدال جيىن اشقان بولمەدە ءبىر شالقالامالى ورىندىق بار ەكەن،ونى جاتقىزىپ قويىپ جيىنعا قاتىناستىردىق. لي دىنىڭ ەڭ جاي كەلگەنى ياڭ شىليننىڭ ءالى ەسىندە، ەبدەيسىز جويان باتىڭكە كيىپتى،بەتى قىزارىپ كەتىپتى.
ءتۇسىندىرۋ،ايتىسۋ،سىنداۋ،زۇن-ي ءماجىلىسى بارىنشا قۇپيا كۇيدە ءۇرتىس 3 كۇن اشىلدى. ياڭ شىلين مەن سولتۇستىك قاقپانى كۇزەتكەن يۋان كۇن ەسىك- تەرەزەنىڭ ساڭلاۋىنان تاريحقا كۋا بولدى،كوپتەگەن قىزىل ارميا كوماندير-جاۋىنگەرى كەرىسىنشە مۇلدە حابارسىز ەدى. ساقا قىزىل ارميا جاۋىنگەرى ۋاڭ داۋجين كوزى تىرىسىندە بىلاي دەپ ەسكە الدى: بىرنەشە كۇندە اسكەري بولىمدەگىلەرگە كەشتە ۇيىقتاعاندا دا كيىم شەشۋگە جول بەرىلمەدى،مىلتىقتى قۇشاقتاپ،قاي-قاشان دا سوعىسۋعا دايىن بولدىق. الايدا كوپشىلىك نە بولعانىن بىلگەن جوق،كەيىن يۇنناننىڭ زاشيىنە دەيىن بارعاندا، زۇن-ي ءماجىلىسى اشىلعانىن ءبىر-اق ءبىلدى.
3 كۇندىك زۇن-ي ءماجىلىسى بو گۋدىڭ،لي دىنىڭ ەڭ جوعارى قولباسشىلىق ۇقىعىن كۇشىنەن قالدىردى ءارى «ماۋ زىدۇڭ جولداستى تۇراقتى مۇشەلىككە سايلاۋ» سياقتى 4 قارار ماقۇلدادى. ماجىلىستەن كەيىن تاعى ماۋ زىدۇڭ،جوۋ ىنلاي،ۋاڭ جياشياڭنان قۇرالعان «ءۇش ادامدىق اسكەري قولباسشىلىق گرۋپپاسى» قۇرىلىپ،قىزىل ارميانىڭ قولباسشىلىق ۇقىعى بىرلىككە كەلتىرىلىپ، ماۋ زىدۇڭ جولداستىڭ پارتيا ىشىندەگى وزەكتى باسشىلىق ورنى تۇراقتاندىرىلدى.
ءدال مەملەكەت قورعانىسى داشۋەسىنىڭ پروفەسسورى جين يناننىڭ ايتقانىنداي: «جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى 14 جىل جاپالى قۇلشىنىس ارقىلى سانسىز ىستىق قان مەن ءومىردىڭ بوداۋىن بەرىپ،ەڭ سوڭىندا ءوزىنىڭ لۋشيانىن ءوزى بەلگىلەي الاتىن، ءوزىنىڭ باسشىسىن ءوزى ورنالاستىرا الاتىن بولدى».
يۋان كۇن كوزى تىرىسىندە بىلاي دەپ ەسكە الدى: ءماجىلىس اياقتالعاننان كەيىن، ماۋ زىدۇڭ ارنايى سولتۇستىك قاقپاعا كۇزەتتەگى جاۋىنگەرلەردەن حال سۇراي بارىپ،كوپشىلىكتەن: «جولداستار،جاپا شەكتىڭىزدەر!» دەدى. يۋان كۇن تۇرعان قىزىل 37 تۋاننىڭ قولباسشىلارى مەن اسكەرلەرى قاتارعا تۇرىپ: «جاپا شەكپەدىك!» دەپ جاۋاپ قايتاردى.
زۇن-ي ماجىلىسىنەن كەيىن،بۇكىل پارتيا،بۇكىل ارميا ماۋ زىدۇڭنىڭ اسكەري ىستەر ستراتەگياسى،تاكتيكاسى يدەياسىن جەتەكشى ەتكەن جاڭا تاريحي مەزگىلگە ءوتتى،مۇنىڭ جەتىستىگى ەڭ الدىمەن قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىعىنداعى ستراتەگيالىق باعىتتا بەينەلەندى.
چىشۇي وزەنىنەن 4 رەت ءوتىپ، جينشاجياڭنان ەپپەن ءوتىپ،قىزىل ارميا ارت-ارتىنان جەڭىسكە قول جەتكىزدى. چىشۇيدەن 3-رەت وتۋدەن بۇرىنعى تۇندە قىزىل ارميانىڭ نەگىزگى كۇشى زۇن-يدىڭ چاڭگانشانى مەن فىڭشياڭباسىندا ۇشقارىلىقپەن ىلەسكەن سىچۋان ارمياسىن ءساتتى جويىپ،تولىق جەڭىسكە جەتتى. ماۋ زىدۇڭ قۇپيا قىزمەت بولىمىندە وسى حاباردى ەستىگەن سوڭ،كەنەتتەن حۋنان اكسەنتىندە زور داۋىسپەن ولەڭدەتە جونەلدى: چاڭگانشان... فىڭشياڭبا ...
سول كەزدە ماۋ زىدۇڭنىڭ ارتىندا تۇرعان قۇپيا قىزمەت ءبولىمىنىڭ اقىلشىسى ياڭ چۋجىن كوزى تىرىسىندە ەسكە الىپ بىلاي دەدى: «ءتوراعا ماۋ زىدۇڭنىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى ەكەنى،ولەڭ جازباقشى بولعانى بەلگىلى بولىپ تۇر». شىندىق،راسىندا،وسىلاي بولدى __ قىزىل ارميا چىشۇي وزەنىنەن 4 رەت ءوتىپ،اقىرى ستراتەگيالىق كوشۋدىڭ ىرىقتىلىق ۇقىعىنا قول جەتكىزدى.
50 جىلدان كەيىن امەريكانىڭ جازۋشىسى ءسالىسبۇري بىلاي دەپ جازادى: «زۇن-ي ءماجىلىسى اياقتادى،ۇزاق جورىق ۇزدىكسىز جۇرگىزىلدى،ماۋ زىدۇڭ رولدى ۇستادى. جۇڭگونىڭ جولى __ كەمىندە وسىدان كەيىنگى جارتى عاسىرلىق جولى __ وسىلايشا تۇراقتاندىرىلدى».
«شينجياڭ گازەتىنەن»
رەداكتورى : ارداق كامالقان قىزى
تورابىمىزدان ماقالا كوشىرەتىن بولساڭىز، توراپ اتىن بەرىپ قويۋدى ۇمىتپاڭىز، بولماسا زاڭدىق جاۋاپكەرلىگىن قۋزاستىرامىز.
مىسالى: «تارباعاتاي اقپارات تورابىنان» الىندى