جاقيا ساياقان ۇلى
قازاق حالقى تاريحتان بەرى «ۇل وسسە جەردىڭ كوركى، قىز وسسە ەلدىڭ كوركى» دەپ بىلەدى، ۇرپاقتارىنا سالت-ءداستۇردى ۇمىتتىرماي ونى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزۋدى وزدەرىنە پارىز ەتىپ كەلگەن. يا سونداي قازىر قوعام دامىدى، جاستاردىڭ تۇرمىسقا دەگەن كوزقاراستارىندا بىرتىندەپ وزگەرىستەر پايدا بولا باستادى. كوپتەگەن جاستار ءوز ەرىكتەرىمەن ماحاببات بايلاسىپ سەميا بولىپ، تۇرمىس كەشىرىپ جاتىر. ارينە « ۇيلەنۋ وڭاي ۇيلەسۋ قيىن» دەگەن اتالى ءسوز ەمەسپە، جاس وتباسىن قۇرعاننان كەيىن ونى قالاي الىپ ءجۇرۋ، قايتكەندە اتا-انا،تۋىس-تۋعان،دوس-جارانداردىڭ تىلەگىنەن شىعۋ جاس وتباسىلاردىڭ ەڭ العاشقى باسىپ وتەتىن باسقىشى، ارينە كوپ ساندى جاس وتباسىلار بۇل باسقىشتى تۋرا الىپ ءجۇرىپ كەلەدى، دەسەدە ءىشىنارا جاستاردا ۇيلەنىپ الىپ تۇرمىستىڭ العاشقى باسقىشىن دۇرىس الىپ جۇرە الماي كوپتەگەن تراگەديالى وقيعالاردى تۋدىرىپ جاتاتىنى دا كەزىگىپ تۇرادى. تومەندەگى ءجايت سولاردىڭ بىرىنە تيپتىك ۋاكىلدىك ەتە الادى.
تاياۋدا ءمالىم ءبىر اۋداندا كىسى ءولتىرۋ دەلوسى تۋىلدى، دەلوداعى جاۋاپكەر زيانكەستىككە ۇشىراۋشى ءوز ايەلىن تيىرمەننىڭ تاسىمەن باسىنا ۇرىپ ولتىرگەن. بۇل ەرلى-زايىپتىلاردىڭ توي جاساعانىنا ءبىر-اق جىل بولعان، ونىڭ ۇستىنە ەكەۋى دە 20 دان ەندى عانا اسقان، ەندەشە بۇل جاس وتباسىندا نە ءۇشىن وسىنداي تراگەديالىق جاعداي ءجۇز بەرەدى. بۇل دەلو اقىرلاسقاننان كەيىن ءبىز وسى دەلونى ىستەۋشى سۋديامەن بۇل دەلو تۋرالى كەڭەسكەن ەدىك، دەلو ىستەۋشى سۋديانىڭ ايتۋىنشا، بۇل دەلونى ىستەۋ بارىسىندا جاۋاپكەر مەن زيانكەستىككە ۇشىراۋشىنىڭ توي جاساعانىنا ءبىر جىل تولعان بولىپ، ەندى عانا وتاۋ ەسىگىن اشقان جاس وتباسى ەكەندىگى، ەكى جاقتىڭ وتباسىلىق جاعدايى دا ادەتتەگىدەي بولىپ، زيانكەستىككە ۇشىراۋشى جاۋاپكەرمەن توي جاساعاننان كەيىن جاۋاپكەردىڭ اتا-اناسىمەن بىرگە ورتاق ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن، جاۋاپكەر تەك باستاۋىش ماعلۇمات ساۋياسىنا يە بولىپ،ەكى قولىنا سۇيەنىپ قارا جۇمىس ىستەپ وتباسىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس قاراجاتىن ايىرىپ كەلگەن. ال زيانكەستىككە ۇشىراۋشىنىڭ دا تۇراقتى قىزمەتى جوق بولىپ، جاۋاپكەردىڭ تاپقانىن ولجا ەتىپ جۇرە بەرگەن. جاۋاپكەردىڭ اراق ءىشىپ، تەمەكى شەگەتىن ادەتى جوق، جۋاس، كوپ ءسوزى جوق، مىنەزى تۇيىق بولىپ،كوپ نارسەنى ءوز ىشىنە ساقتايتىن، ال زيانكەستىككە ۇشىراۋشى بولسا، توي جاساعاننان كەيىن ءوز كۇيەۋىنىڭ سەميالىق جاعدايىنىڭ تومەن ەكەندىگىن ۇنەمى تىلگە تيەك ەتە بەرەتىن، ۇيدە جاۋاپكەردىڭ اكە-شەشەسىنىڭ كوزىنشە جاۋاپكەردىڭ سەمياسىنىڭ كەدەيلىگىن بەتىنە باساتىن، جاۋاپكەرگە اقشا تاپپادىڭ، سەنىمەن باس قۇراعانىما وكىنەمىن دەگەن سياقتى سوزدەردى ۇنەمى ايتاتىن، ال جاۋاپكەر بولسا، بۇلءسوزدىڭ بارلىعىن تەك قانا ىشىنە بۇگىپ ساقتايتىن. « ءسوز سۇيەكتەن، تاياق ەتتەن وتەدى» دەگەندەي ۋاقىت ۇزارعان سايىن جاۋاپكەردە ومىردەن تۇڭىلەتىن، ۇيگە كەلسە بولدى سويلەمەي وتىرىپ الاتىن بولىپ قالادى، ال زيانكەستىككە ۇشىراۋشى بۇنىڭ بارلىعىن وزىنە ىستەگەن قىرى دەپ ءبىلىپ جاۋاپكەردى ونان-ارى سىناپ مىنەيدى، « شولمەك مىڭ كۇندە سىنبايدى، ءبىر كۇندە سىنادى » دەگەندەي دەلو تۋىلاتىن سول كۇنى كەشتە جاۋاپكەر ۇيىنە جاي ورالادى، زيانكەستىككە ۇشىراۋشى ونىڭ جاي قايتقاندىعىن سىنداپ وعان « تابار اقشاڭ سونشالىقتى نە ءۇشىن كەش كەلەسىڭ، سەندەي قۋ كەدەيمەن توي جاساعانىما وكىنەم » دەگەن سياقتى سوزدەردى ايتادى، سونىمەن كەشكى تاماقتى ءىشۋ بارىسىندا جاۋاپكەر زيانكەستىككە ۇشىرۋاشىعا « مەن ومىردەن ءتۇڭىلدىم، مەن ولەمىن » دەگەن سياقتى سوزدەردى ايتادى، مۇنى ەستىگەن زيانكەستىككە ۇشىراۋشى وعان جۇباتۋ ايتقاننىڭ ورنىنا ونى ءتىپتى دە ورشەلەنە سىباپ مىنەيدى، وعان « ولسەڭ ولە بەر،ساعان ەشكىم جابىسىپ قالمايدى، قولىنان ەشتەڭە كەلمەيتىن قۋ كەدەيدىڭ ءتىرى جۇرگەنىنەن ولگەنى ارتىق » دەگەن اشتى سوزدەردى ايتادى. سونىمەن ءىشىپ وتىرعان تاماق اياقسىز قالادى. كەشكە جاقىن زيانكەستىككە ۇشىراۋشى كۇيەۋىن قاسىنا جاتقىزباي وعان جەردەن توسەك سالىپ بەرەدى. مىنە بۇلاردىڭ بارلىعى ونىڭ جۇرەگىنە پىشاق بولىپ قادالادى، جاۋاپكەر جاتقاننان كەيىن ايەلىنىڭ ۇنەمى وزىنە جانە اكە - شەشەسىنە ايتقان جويداقسىز سوزدەرىن ويلاپ،ويلاعان سايىن اشۋى كەلە باستايدى، سونىمەن ول ءتۇننىڭ ورتاسىندا ورنىنان تۇرىپ توسەكتىڭ استىندا تۇرعان تيىرمەننىڭ تاسىن الىپ ايەلىنىڭ باسىنان ءبىر سالادى، ايەلى گۇرس ەتىپ جەرگە قۇلاپ تۇسەدى، وسى كەزدە عانا بارىپ، جاۋاپكەر ءوزىنىڭ ۇلكەن قاتەلىك وتكىزگەنىن بىلەدى، جاۋاپكەر ايەلىنىڭ باس ءبولىمىنىڭ تۇگەلدەي قان بولىپ كەتكەنىن كورىپ قورقىپ كەتەدى دە ونى قۇتقارعاننىڭ ورنىنا ناق مايداننان قاشىپ كەتەدى، ەرتەسى تۇسكى ساعات 2 مولشەرىندە جاۋاپكەر قولعا تۇسەدى. ەڭ سوڭىندا جاۋاپكەرگە حالىق سوتى مەكەمەسى جاعىنان ءولىم جازاسى بەرىلىپ، ەكى جىل كەشىكتىرىلىپ اتقارىلىپ، ساياسي ۇقىعىنان ومىرلىك ماقۇرىم ەتىلسىن دەگەن ۇكىم شىعارىلادى.
مىنە ءبىر جاس وتباسى وسىلاي ويران بولدى، ارتىندا اتا-انا، تۋىس-تۋعانى جىلاپ قالدى، مۇنداي ايانىشتى جاعدايدىڭ تۋىلۋىنا نە سەبەپشى بولدى، دەلو مازمۇنىندا بۇنىڭ بارلىعى نەگىزىنەن ايتىلدى. وتباسى بولعان سوڭ ۇرىس-كەرىس تۋىلىپ تۇراتىنىن بارلىعىمىز بىلەمىز، ال ەندى وسىنداي ۇرىس-كەرىستى ورىندى جولمەن كوپ وتباسى شەشىپ جاتاتىنى انىق، ال كەيبىر وتباسى اسىرەسە، ەندى عانا وتباسىن قۇرعان جاس وتباسىلار جونىنەن العاندا، بۇل ەرەكشە ءبىر ءمان الادى. جاس وتباسىلار ەندى عانا وتباسى ەسىگىن اشقان بولىپ، كوپتەگەن جاعدايدا وتباسىنداعى كەيبىر ىستەردى اقىلعا قوندىرماي سەزىمنىڭ جەتەگىندە ىستەيدى دە وتباسى قايشىلىعىن دۇرىس شەشە الماي جاتادى. مىنە وسىنداي جاعدايلاردىڭ بارلىعى ۇلعايا بەرە جوعارىداعى تراگەدياعا اپارىپ سوقپاسىنا كىم كەپىل. بۇل دەلوعا جاۋاپتى سۋديانىڭ ايتۋىنشا، بۇل ءاسىلى بولماۋعا ءتيىستى تراگەديا، ەگەردە سول كەزدە ەكى جاق ءبىر ءسات بولسا دا اشۋىن اقىلعا جەڭدىرىپ ءىستى ءوز جونىندە شەشكەن بولسا، مۇنداي جاعداي دا تۋىلمايتىن ەدى، قازىرگى جاس وتباسىلارىندا ەڭ كەم بولىپ وتىرعانى ءبىر-بىرىنە دەگەن كەڭشىلىك ەتۋدىڭ ازدىعى، بارلىعى دا وزىنىكىن ءجون ساناپ، قارسى جاقتىكىن تەرىس كورەتىن جات پيعىلدىڭ بولۋىندا، ەگەردە بۇل دەلوداعى زيانكەستىككە ۇشىراۋشى ۇنەمى كۇيەۋىن جازعىرا بەرمەي، قايتا جانتالاسىپ اقشا تابۋعا كىرىسىپ، كۇيەۋىمەن بىرگە بۇل وتباسىنىڭ جۇگىن كوتەرىپ، ماڭداي تەرىن توگىپ جۇمىس ىستەسە، الدەقاشان كەدەيلىك قالپاعىن لاقتىرىپ تاستايتىن ەدى.
بۇل دەلوعا جاۋاپتى سۋديانىڭ ايتۋىنشا، تاياۋ جىلداردان بەرى وسىنداي دەلولاردىڭ ۇلتىمىز اراسىندا كوبەيىپ بارا جاتقاندىعىن ايتا كەلىپ، وسىنداي ايانىشتى تراگەديانىڭ جالعاستى تۋىلۋىنان ساقتانۋ ءۇشىن، بۇكىل قوعام بولىپ، اسىرەسە، جاس وتباسىلارىنا زاڭدى ۇيرەنۋدى، دۇرىس قۇن كوزقاراسىن ورناتۋدى دارىپتەپ، وتباسىندا ءوزارا سيلاسىمدى، ءبىر-بىرىنە كەشىرىمشىل، كەڭشىل بولۋدى، ءمورالدىق جاقتان تاربيەنى كۇشەيتىپ، تەك قوس قولىنا سۇيەنگەندە عانا وزىنە باقىت جاراتا الاتىندىعىن ۇعىندىرۋ كەرەكتىگىن، سونداي-اق قازىرگى كەزدەگى ەلىمىزدىڭ دارىپتەپ وتىرعان جاراسىمدى قوعام قۇرۋ ۇنىنە ءۇن قوسا وتىرىپ، ەندى عانا جاس وتاۋدىڭ تىزگىن ۇشىن ۇستاعان جاس وتباسىلارىنىڭ وسىدان عيبرات الىپ،ومىرگە ۇمىتپەن قاراپ، ەرتەڭگى جارقىن بولاشاق ءۇشىن تىنباي تىرىسۋى كەرەك ەكەندىگىن ايتقىمىز كەلەدى.
رەداكتورى :گۇلنۇر جۇماش قىزى
تورابىمىزدان ماقالا كوشىرەتىن بولساڭىز ، توراپ اتىن بەرىپ قويۋدى ۇمىتپاڭىز، بولماسا زاڭدىق جاۋاپكەرلىگىن قۋزاستىرامىز.
مسالى: «تارباعاتاي اقپارات تورابىنان» الىندى