عيمارات ۇيلەردەن سۋ ءوتىپ كەتۋ تۇرمىستا كوپ ۇشىرايتىن ءارى كوپتىڭ باسىن كوپ اۋىرتاتىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. الايدا كوپتەگەن ادامدار مۇنداي جاعدايعا تاپ بولعاندا قالاي ءبىر جاقتى ەتۋدىڭ جول - جوسىنىن بىلمەيدى دە، دالەل - سىپات جيناماي، سوڭىندا ءوزىنىڭ زاڭدى ۇقىق - مۇددەسىن قورعايتىن ورايدى وتكىزىپ الادى.
ەندەشە، عيمارات ۇيلەردەن (تومەندە ۇيدەن دەپ الىنادى) سۋ ءوتىپ كەتسە، نە ىستەۋ كەرەك؟ ەڭ اۋەلى، سۋ ءوتۋدىڭ سەبەبىن تولىق انىقتاعاننان كەيىن، زياندالۋشى جاق ارىز - شاعىم جۇمىستارىندا دالەل - سىپاتپەن قامداۋاعى ىرىقسىزدىقتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن تولىق دالەل - سىپات جيناقتاۋمەن قاتار، سالاۋاتى بار باعالاۋ ورىندارىنا، باعا تۇراقتاندىرۋ ورتالىقتارىنا ناقتى زياندى باعالاتۋى كەرەك. سونىمەن بىرگە، ۇيدەن سۋدىڭ ءوتۋ سەبەبى ۇقساماسا زاڭدىق قاتىناسى دا ۇقسامايتىنىن نازارعا الا وتىرىپ، ارىزدانۋ كەرەك. ماسەلەن، قورا - جاي اشۋ سەرىكتەستىگىنىڭ ءۇي ساپاسى ماسەلەسىنەن تۋىنداعان سۋ ءوتىپ كەتۋ احۋالى تاۋار تۇرعىن ءۇي ساپا ماسەلەسى زاڭدىق قاتىناسىن؛ توبەدەگى ادامداردىڭ ءۇيىنىڭ قۇبىرلارىن وزگەرتۋدەن، سۋ مەن سۋ جولدارىن دۇرىس ىستەتپەۋىنەن بولعان سۋ ءوتۋ جاعدايى مال - مۇلىك ۇقىعىنا قول سۇققان زاڭدىق قاتىناسىن؛ ورتاق قۇرىلعى اپپاراتتاردىڭ سەبەبىنەن جانە ساپاعا كەپىلدىك ەتۋ مەرزىمى ءوتىپ كەتۋدەن سۋ ءوتىپ كەتسە، قوجالىق باسقارۋ داۋ - شارى زاڭدىق قاتىناسىن قالىپتاستىرادى.
ەگەر ۇيدەن سۋدىڭ ءوتۋ سەبەبى ۇقساماسا، قولدانىلاتىن زاڭ دا ۇقساس بولمايدى. ماسەلەن، قورا - جاي سەرىكتەستىگىنىڭ ساپا ماسەلەسىنەن ۇيدەن سۋ ءوتىپ كەتسە، زاڭدىق ءتارتىبى بىلاي بولادى: «قۇرىلىس ساپاسىن باسقارۋ ەرەجەسىنىڭ» 40 - تارماعىنىڭ 2 - تارماقشاسىندا: «ءۇي قابىرعالارىنىڭ سۋ وتۋدەن ساقتانۋ قۇرىلىسى، سۋ وتۋدەن ساقتانۋ تالابى بار تازالىق ءۇيى، ءۇي بولمەسى جانە سىرتقى تامنىڭ سۋ وتۋدەن ساقتانۋ مەرزىمى 5 جىل بولادى» دەپ بەلگىلەنگەن. ەگەر سۋ ءوتىپ، ءۇي يەسىنىڭ مال - مۇلكىنە زيان كەلتىرسە، قورا - جاي سەرىكتەستىكتەرى «ازاماتتىق زاڭىنىڭ جالپى ەرەجەلەرىنىڭ» بەلگىلەمەلەرى بويىنشا ازاماتتىق تولەم جاۋاپكەرشىلىگىن ارقالاۋى كەرەك.
ەگەر سۋدىڭ ءوتىپ كەتۋىن زياندالۋشىنىڭ ءوزى نەمەسە كورشى قاتىناسى بار ادام تۋدىرعان بولسا، 5 جىل كەپىل مەرزىمى ىشىندە بولسا دا، قورا - جاي سەرىكتەستىكتەرى تولەم جاۋاپكەرشىلىگىن ارقالامايدى. ءمۇبادا، سۋدىڭ ءوتۋى، ءبىر جاعىنان، ءۇيدىڭ ساپا ماسەلەسى، ەندى ءبىر جاعىنان، زياندالۋشى مەن كورشىنىڭ رەمونت جۇمىستارىنىڭ ۇيلەسىمدى بولماۋىنان تۋىلعان بولسا، قورا - جاي سەرىكتەستىگىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن لايىقتى جەڭىلدەتۋ ءارى اعاتتىعى بار جاق سايكەستى جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋ كەرەك.
«ازاماتتىق زاڭىنىڭ جالپى ەرەجەلەرىنىڭ» 83 -تارماعىندا: «تۇراقتى مۇلكى ىرگەلەس ءارقايسى جاق وندىرىسكە ءتيىمدى، تۇرمىسقا قولايلى بولۋ، ىنتىماقتى، قايىرىمدى بولۋ، ءادىل، ۇيلەسىمدى بولۋ رۋحى بويىنشا سۋ بۇرۋ، سۋ ىعىستىرۋ، جۇرەر جول، اۋا ءوتىسى، جارىق ءوتىسى قاتارلى جاقتاردا ىرگەلەستىك قاتىناستى دۇرىس شەشۋ كەرەك. ىرگەلەسىنە كەدەرگىلىك جاساعان نەمەسە زيان كەلتىرگەن جاق زالال جەتكىزۋدەن تيىلۋعا،كەدەرگىنى جويۋعا، زياندى تولەۋگە ءتيىس» دەپ بەلگىلەنگەن.
ەڭ جوعارى حالىق سوتى مەكەمەسىنىڭ «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىق زاڭىنىڭ جالپى ەرەجەلەرىن دايەكتى اتقارۋ تۋرالى پىكىرلەرىنىڭ» 99 -تارماعىندا: «ىرگەلەس ءبىر جاق،ءسوزسىز، ەندى ءبىر جاقتىڭ جەرىن پايدالانۋ ارقىلى سۋ ىعىستىراتىن بولسا، رۇقسات ەتىلۋى كەرەك. ءبىراق قاجەتتى شەك ىشىندە پايدالانۋى ءارى ۇيلەسىمدى قورعاۋ شارالارىن قولدانىپ سۋ ىعىستىرۋى كەرەك. ەگەر زيان تۋدىرسا، مۇنان يگىلىكتەنگەن ادام لايىقتى تولەم بەرۋى كەرەك. كورشى قاتىناسى بار ءبىر جاق باسقا دا لايىقتى شارالار ارقىلى سۋ ىعىستىرۋعا بولاتىن بولسا دا ونى قولدانباي،باسقالاردىڭ جەرىنە سۋ ىعىستىرۋ سەبەبىنەن باسقالاردىڭ مال - مۇلكىن زيانداعان نەمەسە زيانداۋ مۇمكىندىگى بولسا، باسقا ادام زيانداۋشىدان سۇعاناقتىقتى توقتاتۋدى، حاۋىپتى جويۋدى، اۋەلگى بەينەسىن قالپىنا كەلتىرۋدى، زياندى تولەۋدى تالاپ ەتكەنىن قولداۋى كەرەك» دەپ بەلگىلەنگەن.
«زات ۇقىعى زاڭىنىڭ» 84-تارماعىندا: «تۇراقتى مۇلىككە كورشىلەس ۇقىقتى ادامدار كورشىلىك قاتىناستى وندىرىسكە ءتيىمدى، تۇرمىسقا قولايلى، ىنتىماقتى بولۋ، ءوزارا كومەكتەسۋ جانە ءادىل دە ۇيلەسىمدى بولۋ پرينسيبىنە ساي،دۇرىس شەشۋى ءتيىس» دەپ بەلگىلەنگەن. 92 - تارماعىندا: «تۇراقتى مۇلىكتىڭ ۇقىقتى ادامى كورشىلەس تۇراقتى مۇلىكتەن سۋدى پايدالانۋ جانە ىعىستىرۋ،جولدان ءوتۋ، قۇبىر - سىم جاتقىزۋ قاجەتىنە بولا پايدالانۋعا تۋرا كەلگەندە، كورشىلەس تۇراقتى مۇلىكتىڭ ۇقىقتى ادامىنا زيان جەتكىزۋدەن مۇمكىندىگىنشە ساقتانۋ كەرەك؛ زيان جەتكىزسە تولەم بەرۋى ءتيىس» دەپ بەلگىلەنگەن.
جيناقتاپ ايتقاندا، ۇيدەن سۋدىڭ ءوتۋىن كەلتىرىپ شىعاراتىن سەبەپتەردىڭ ۇقساماستىعى، جاۋاپكەرشىلىك ارقالايتىن سۋبيەكتيۆتىڭ ۇقساماستىعى زاڭدىق قاتىناستىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ۇقساماستىعىن بەلگىلەيدى. سوندىقتان ادىليا امالياتىندا ۇقساماعان زاڭ ارقىلى تۇرلىشە داۋ-شاردى شەشۋ بەلگىلەگەن.
عيمارات ۇيلەردەن سۋ ءوتىپ كەتۋ تۇرمىستا كوپ ۇشىرايتىن ءارى كوپتىڭ باسىن كوپ اۋىرتاتىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. الايدا كوپتەگەن ادامدار مۇنداي جاعدايعا تاپ بولعاندا قالاي ءبىر جاقتى ەتۋدىڭ جول - جوسىنىن بىلمەيدى دە، دالەل - سىپات جيناماي، سوڭىندا ءوزىنىڭ زاڭدى ۇقىق - مۇددەسىن قورعايتىن ورايدى وتكىزىپ الادى.
ەندەشە، عيمارات ۇيلەردەن (تومەندە ۇيدەن دەپ الىنادى) سۋ ءوتىپ كەتسە، نە ىستەۋ كەرەك؟ ەڭ اۋەلى، سۋ ءوتۋدىڭ سەبەبىن تولىق انىقتاعاننان كەيىن، زياندالۋشى جاق ارىز - شاعىم جۇمىستارىندا دالەل - سىپاتپەن قامداۋاعى ىرىقسىزدىقتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن تولىق دالەل - سىپات جيناقتاۋمەن قاتار، سالاۋاتى بار باعالاۋ ورىندارىنا، باعا تۇراقتاندىرۋ ورتالىقتارىنا ناقتى زياندى باعالاتۋى كەرەك. سونىمەن بىرگە، ۇيدەن سۋدىڭ ءوتۋ سەبەبى ۇقساماسا زاڭدىق قاتىناسى دا ۇقسامايتىنىن نازارعا الا وتىرىپ، ارىزدانۋ كەرەك. ماسەلەن، قورا - جاي اشۋ سەرىكتەستىگىنىڭ ءۇي ساپاسى ماسەلەسىنەن تۋىنداعان سۋ ءوتىپ كەتۋ احۋالى تاۋار تۇرعىن ءۇي ساپا ماسەلەسى زاڭدىق قاتىناسىن؛ توبەدەگى ادامداردىڭ ءۇيىنىڭ قۇبىرلارىن وزگەرتۋدەن، سۋ مەن سۋ جولدارىن دۇرىس ىستەتپەۋىنەن بولعان سۋ ءوتۋ جاعدايى مال - مۇلىك ۇقىعىنا قول سۇققان زاڭدىق قاتىناسىن؛ ورتاق قۇرىلعى اپپاراتتاردىڭ سەبەبىنەن جانە ساپاعا كەپىلدىك ەتۋ مەرزىمى ءوتىپ كەتۋدەن سۋ ءوتىپ كەتسە، قوجالىق باسقارۋ داۋ - شارى زاڭدىق قاتىناسىن قالىپتاستىرادى.
ەگەر ۇيدەن سۋدىڭ ءوتۋ سەبەبى ۇقساماسا، قولدانىلاتىن زاڭ دا ۇقساس بولمايدى. ماسەلەن، قورا - جاي سەرىكتەستىگىنىڭ ساپا ماسەلەسىنەن ۇيدەن سۋ ءوتىپ كەتسە، زاڭدىق ءتارتىبى بىلاي بولادى: «قۇرىلىس ساپاسىن باسقارۋ ەرەجەسىنىڭ» 40 - تارماعىنىڭ 2 - تارماقشاسىندا: «ءۇي قابىرعالارىنىڭ سۋ وتۋدەن ساقتانۋ قۇرىلىسى، سۋ وتۋدەن ساقتانۋ تالابى بار تازالىق ءۇيى، ءۇي بولمەسى جانە سىرتقى تامنىڭ سۋ وتۋدەن ساقتانۋ مەرزىمى 5 جىل بولادى» دەپ بەلگىلەنگەن. ەگەر سۋ ءوتىپ، ءۇي يەسىنىڭ مال - مۇلكىنە زيان كەلتىرسە، قورا - جاي سەرىكتەستىكتەرى «ازاماتتىق زاڭىنىڭ جالپى ەرەجەلەرىنىڭ» بەلگىلەمەلەرى بويىنشا ازاماتتىق تولەم جاۋاپكەرشىلىگىن ارقالاۋى كەرەك.
ەگەر سۋدىڭ ءوتىپ كەتۋىن زياندالۋشىنىڭ ءوزى نەمەسە كورشى قاتىناسى بار ادام تۋدىرعان بولسا، 5 جىل كەپىل مەرزىمى ىشىندە بولسا دا، قورا - جاي سەرىكتەستىكتەرى تولەم جاۋاپكەرشىلىگىن ارقالامايدى. ءمۇبادا، سۋدىڭ ءوتۋى، ءبىر جاعىنان، ءۇيدىڭ ساپا ماسەلەسى، ەندى ءبىر جاعىنان، زياندالۋشى مەن كورشىنىڭ رەمونت جۇمىستارىنىڭ ۇيلەسىمدى بولماۋىنان تۋىلعان بولسا، قورا - جاي سەرىكتەستىگىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن لايىقتى جەڭىلدەتۋ ءارى اعاتتىعى بار جاق سايكەستى جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋ كەرەك.
«ازاماتتىق زاڭىنىڭ جالپى ەرەجەلەرىنىڭ» 83 -تارماعىندا: «تۇراقتى مۇلكى ىرگەلەس ءارقايسى جاق وندىرىسكە ءتيىمدى، تۇرمىسقا قولايلى بولۋ، ىنتىماقتى، قايىرىمدى بولۋ، ءادىل، ۇيلەسىمدى بولۋ رۋحى بويىنشا سۋ بۇرۋ، سۋ ىعىستىرۋ، جۇرەر جول، اۋا ءوتىسى، جارىق ءوتىسى قاتارلى جاقتاردا ىرگەلەستىك قاتىناستى دۇرىس شەشۋ كەرەك. ىرگەلەسىنە كەدەرگىلىك جاساعان نەمەسە زيان كەلتىرگەن جاق زالال جەتكىزۋدەن تيىلۋعا، كەدەرگىنى جويۋعا، زياندى تولەۋگە ءتيىس» دەپ بەلگىلەنگەن.
ەڭ جوعارى حالىق سوتى مەكەمەسىنىڭ «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىق زاڭىنىڭ جالپى ەرەجەلەرىن دايەكتى اتقارۋ تۋرالى پىكىرلەرىنىڭ» 99 -تارماعىندا: «ىرگەلەس ءبىر جاق، ءسوزسىز، ەندى ءبىر جاقتىڭ جەرىن پايدالانۋ ارقىلى سۋ ىعىستىراتىن بولسا، رۇقسات ەتىلۋى كەرەك. ءبىراق قاجەتتى شەك ىشىندە پايدالانۋى ءارى ۇيلەسىمدى قورعاۋ شارالارىن قولدانىپ سۋ ىعىستىرۋى كەرەك. ەگەر زيان تۋدىرسا، مۇنان يگىلىكتەنگەن ادام لايىقتى تولەم بەرۋى كەرەك. كورشى قاتىناسى بار ءبىر جاق باسقا دا لايىقتى شارالار ارقىلى سۋ ىعىستىرۋعا بولاتىن بولسا دا ونى قولدانباي، باسقالاردىڭ جەرىنە سۋ ىعىستىرۋ سەبەبىنەن باسقالاردىڭ مال - مۇلكىن زيانداعان نەمەسە زيانداۋ مۇمكىندىگى بولسا، باسقا ادام زيانداۋشىدان سۇعاناقتىقتى توقتاتۋدى، حاۋىپتى جويۋدى، اۋەلگى بەينەسىن قالپىنا كەلتىرۋدى، زياندى تولەۋدى تالاپ ەتكەنىن قولداۋى كەرەك» دەپ بەلگىلەنگەن.
«زات ۇقىعى زاڭىنىڭ» 84-تارماعىندا: «تۇراقتى مۇلىككە كورشىلەس ۇقىقتى ادامدار كورشىلىك قاتىناستى وندىرىسكە ءتيىمدى، تۇرمىسقا قولايلى، ىنتىماقتى بولۋ، ءوزارا كومەكتەسۋ جانە ءادىل دە ۇيلەسىمدى بولۋ پرينسيبىنە ساي، دۇرىس شەشۋى ءتيىس» دەپ بەلگىلەنگەن. 92 - تارماعىندا: «تۇراقتى مۇلىكتىڭ ۇقىقتى ادامى كورشىلەس تۇراقتى مۇلىكتەن سۋدى پايدالانۋ جانە ىعىستىرۋ، جولدان ءوتۋ، قۇبىر - سىم جاتقىزۋ قاجەتىنە بولا پايدالانۋعا تۋرا كەلگەندە، كورشىلەس تۇراقتى مۇلىكتىڭ ۇقىقتى ادامىنا زيان جەتكىزۋدەن مۇمكىندىگىنشە ساقتانۋ كەرەك؛ زيان جەتكىزسە تولەم بەرۋى ءتيىس» دەپ بەلگىلەنگەن.
جيناقتاپ ايتقاندا، ۇيدەن سۋدىڭ ءوتۋىن كەلتىرىپ شىعاراتىن سەبەپتەردىڭ ۇقساماستىعى، جاۋاپكەرشىلىك ارقالايتىن سۋبيەكتيۆتىڭ ۇقساماستىعى زاڭدىق قاتىناستىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ۇقساماستىعىن بەلگىلەيدى. سوندىقتان ادىليا امالياتىندا ۇقساماعان زاڭ ارقىلى تۇرلىشە داۋ - شاردى شەشۋ بەلگىلەگەن.
رەداكتورى: گۇلنۇر جۇماش قىزى
تورابىمىزدان ماقالا كوشىرەتىن بولساڭىز ، توراپ اتىن بەرىپ قويۋدى ۇمىتپاڭىز، بولماسا زاڭدىق جاۋاپكەرلىگىن قۋزاستىرامىز.
مسالى: «تارباعاتاي اقپارات تورابىنان» الىندى.